باسمه تعالی

مقدمه

حقوق صنفی شاخه‌ای از حقوق دانشجویی است که مشتمل بر حقوق دانشجویان در حوزه امور رفاهی، امور تغذیه، امور خوابگاه‌ها و سکونت دانشجویان، امور خدماتی مانند فروشگاه‌ها، امکانات و تجهیزات کتابخانه‌ها و سالن‌های مطالعه، خدمات رایانه، تکثیر، رفت و آمد دانشجویان، امور تربیتی دانشجویان و نحوه ارائه خدمات آموزشی مرتبط با دانشجویان می‌باشد.[1] در راستای حراست و صیانت از حقوق صنفی دانشجویان و با عنایت به اسناد بالادستی مانند مصوبه سند دانشگاه اسلامي که در تاریخ 25/04/1392 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است، تشکیل شورایی مرکب از دانشجویان دانشگاه‌ها، با عنوان «شورای صنفی» در مقررات کشور پیش‌بینی گردیده است. اهداف تشکیل شورای صنفی در دانشگاه بر اساس مقررات موجود عبارتند از:

1- «بهبود وضعیت امور صنفی-رفاهی دانشجویان و کمک به ایجاد شرایط و فضای مناسب‌تر برای تحصیل، فعالیت و سکونت دانشجویان»؛[2]

2- «ایجاد فضای همدلی در بین دانشجویان و مسئولین دانشگاه و آشنایی بیش‌تر آن‌ها با واقعیات و مشکلات یکدیگر و تقویت فضای همکاری و تعامل»؛[3]

3- «تقویت ارزش‌هایی چون روحیه خود باوری و اعتماد به نفس، تعاون و کار جمعی و مشارکت قانونمند در میان دانشجویان»؛[4]

4- «ایجاد بستر مهارت‌افزایی، تجربه‌اندوزی و آشنایی بیش‌تر دانشجویان با توانمندی‌ها، امکانات و چگونگی اداره امور در دانشگاه‌ها»؛[5]

5- «تلاش برای شناسایی، طرح و رفع نقائص صنفی دانشجویان دانشگاه»؛[6]

6- «پر رنگ نمودن نقش مشورتی دانشجویان در مراحل برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های مرتبط با امور صنفی دانشجویان»؛[7]

7- «بهره‌مندی دانشگاه از ظرفیت‌های خلاق دانشجویی در راستای بهبود خدمات دانشجویان»؛[8]

8- «تقویت فرهنگ پیگیری حل مشکلات رفاهی با تعامل و از طریق مجاری قانونی»؛[9]

9- «افزایش آگاهی دانشجویان نسبت به حقوق و تکالیف دانشجویی».[10]

علی‌رغم کارکردها و اهداف بسیار مهمی که می‌توان برای شورای صنفی متصور شد و هم‌چنین علی‌رغم تأکیداتی که در اسناد بالادستی در خصوص اهمیت نهاد مذکور مطرح شده است؛[11] اما متأسفانه شورای صنفی دانشگاه شهید بهشتی از 15 سال پیش تا کنون بنا به مشکلات متعددی که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد، تشکیل نشده است[12] و آخرین انتخابات برگزار شده در این زمینه نیز پس از بروز چالش‌های فراوان رسمیت نیافت.[13] مشکلات حوزه شورای صنفی در دانشگاه شهید بهشتی در سه سطح از سیاست‌گذاری کلان وزارت متبوع تا تفسیر متولیان امر در معاونت دانشجویی و در نهایت نحوه کنش‌گری دانشجویان قابل نقد و بررسی است که در ادامه راجع به آن بررسی خواهد شد.

1- چالش‌های کلان سیاست‌گذاری در حوزه شورای صنفی

لزوم گفتمان سازی و تصمیم‌سازی دانشجویان در دانشگاه به واسطه فواید، آثار و اهدافی که می‌توان از آن متصور بود به حدی واضح و آشکار است که نیازمند تعلیل خاصی نیست و هم‌چنین هیچ انسان متعارفی نمی‌تواند در خصوص لزوم ترسیم یک چارچوب معقول برای نحوه مشارکت دانشجویان تردید کند؛ اما باید اذعان داشت که برخی از کنش‌گران این حوزه طریق افراط یا تفریط را در این زمینه پیموده‌اند. از یک سو برخی دانشجویان، خواهان آن هستند که هیچ محدودیتی در زمینه انتخابات شورای صنفی وجود نداشته باشد و از سوی دیگر برخی سیاست‌گذاران و مجریان، معیارهای سخت‌گیرانه‌ای را تدوین کرده‌اند که اساساً امکان تشکیل شورای صنفی را بسیار سخت کرده است؛ به عنوان مثال طبق ماده 15 آیین‌نامه شورای صنفی، انتخابات با رأی 25 درصد کل آرا (کل دانشجویان واحد) رسمیت می‌یابد که در مورد دانشگاه شهید بهشتی با احتساب کل دانشجویان در ترم نخست سال تحصیلی 98-99 حضور 4491 نفر برای رسمیت یافتن انتخابات لازم بود. این در حالی است که مجلس شورای اسلامی علی‌رغم آنکه بنا به فرمایش امام خمینی (ره) به واسطه تبلور ملت، در رأس امور قرار دارد؛[14] اما بر اساس قانون انتخابات مجلس شوراي اسلامي مصوب 07/09/1378 با اصلاحات و الحاقات بعدی آن، برای رسمیت یافتن انتخابات آن، حد نصاب خاصی پیش‌بینی نشده است. این در حالی است که نمایندگی مردم در مجلس شورای اسلامی به مراتب امری خطیرتر از نمایندگی دانشجویان دانشگاه در شورای صنفی است و اگر بنا بود حد نصابی برای احراز رسمیت انتخابات اِعمال می‌شد، همانا انتخابات مجلس شورای اسلامی شایسته‌تر به پیش‌بینی چنین چارچوبی بود. استدلال دوم که مهم‌تر از استدلال پیشین است آنکه نقش شورای صنفی در دانشگاه، مدیریت امور دانشگاه نیست. دانشگاه باید مدیر و تشکیلات مربوط به خودش را داشته باشد تا بتوان در خصوص تحقق رسالت‌های دانشگاه از ایشان انتظار پاسخگویی و اقدام داشت؛[15] بنابراین شورای صنفی در دانشگاه‌ها در مرتبه و جایگاه یک نهاد تصمیم‌گیر مانند مجلس شورای اسلامی نیست که در امور سیاست‌گذاری یا اجرایی ورود پیدا کند بلکه یک نهاد تصمیم‌ساز و گفتمان ساز است تا با مشورت‌های خود مسئولان اجرایی را در اتخاذ تصمیماتِ صحیح یاری کند و حلقه واسطی بین مسئولان دانشگاه و دانشجویان باشد تا با همدلی بیش‌تری مسیر آموزش عالی طی شود؛ فلذا به قیاس اولویت، پیش‌بینی حد نصاب برای تشکیل آن ضرورتی ندارد.

علاوه بر مطالب فوق توجه به این نکته لازم است که طبق قسمت اخیر ماده 15، شرط انتخاب اعضای شورای صنفی کسب نصف به علاوه یک کل آراء مأخوذه است و طبق تبصره ماده مذکور در صورت عدم احراز حدنصاب فوق، انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود و در آن دور ملاک اکثریت نسبی خواهد بود. معیار اخیر نیز همانند مسئله حد نصاب رسمیت یافتن انتخابات از آنجا نشأت گرفته است که شورای صنفی دانشجویان به مثابه یک نهاد تصمیم‌گیر در امور دانشگاه تلقی شده است؛ در حالی که اساساً فلسفه ایجاد چنین نهادی، رایزنی و گفتمان‌سازی برای اتخاذ راهبردهایی است که منجر به بهبود وضعیت صنفی دانشجویان می‌شود. مضافاً به اینکه در نهادهایی که متکفل تصمیم‌گیری‌های کلان در کشور هستند نیز احراز چنین حد نصابی لازم نیست؛ کما اینکه طبق ماده 8 قانون انتخابات مجلس شوراي اسلامي اصلاحی 03/03/1395، حد نصاب 20 درصد برای انتخاب نماینده در مرحله اول کافی است که در مقایسه با حد نصاب بیش از 50 درصدی آیین‌نامه شورای صنفی، نشان‌دهنده میزان سخت‌گیری در تعیین چارچوب تشکیل شورای صنفی را نشان می‌دهد.

2- چالش‌های اجرایی انتخابات شورای صنفی

یکی دیگر از چالش‌هایی که در مسیر انتخابات شورای صنفی در دانشگاه شهید بهشتی، بروز و ظهور پیدا کرده و باعث شده است که شورای صنفی دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی بعد از 15 سال، امسال نیز تشکیل نگردد، چالش‌های اجرایی بوده که در مسیر انتخابات اتفاق افتاده است. طبعاً مسئولان اجرایی دانشگاه می‌بایست در راستای تسهیل تشکیل شورای صنفی فرآیندی را برای انتخابات آن پیش‌بینی می‌کردند که اکثریت بسیار بالای مد نظر در بخش نخست ماده 15 آیین‌نامه احراز می‌شد و در دانشگاه شهید بهشتی حداقل 4491 امکان شرکت در انتخابات را می‌یافتند. چه بسا برگزاری انتخابات به صورت برخط[16] امکان تحقق این معیار را فراهم می‌کرد؛ با وجود این مسئولان اجرایی اصرار بر این داشتند که انتخابات به شیوه سنتی و مشابه با رویه مجامع تصمیم‌گیر در کشور مانند مجلس شورای اسلامی صورت پذیرد. این در حالی است که اساساً شورای صنفی بنا نبوده است که به مثابه یک مجمع عالی قانون‌گذاری یا اجرایی عمل کند تا برگزاری انتخابات آن لازم به چنین تشریفات و هزینه‌هایی باشد. انتخابات شورای صنفی می‌توانست با یک فرآیند الکترونیکی که به راحتی از طریق سیستم آموزشی گلستان صورت می‌پذیرد، انجام می‌شد تا بالاخره بعد از 15 سال مجدداً مجرایی برای تعامل صمیمانه دانشجویان و مسئولان اجرایی دانشگاه برقرار شود.

3- چالش‌های ناظر بر کنش‌گری دانشجویان در مقوله شورای صنفی

انتخابات یکی از برکات بزرگ انقلاب اسلامی است که همواره تضمین‌کننده حرکت مردم در مسیر صحیح و راستین انقلاب بوده است.[17] به همین دلیل به حمد الله امروزه از صدر تا ذیل نظام جمهوری اسلامی ایران با انتخابات عجین شده است و حتی در مسئله شورای صنفی نیز انتخابات، تعیین کننده سرنوشت آن خواهد بود. این امر ایجاب می‌کند که تمام کنش‌گران این حوزه اعم از نامزدهای انتخابات و رأی‌دهندگان همگی به آداب شرکت در انتخابات احترام بگذارند. این در حالی است که متأسفانه برخی از دانشجویان و نامزدها اَفعال ناشایستی از خود بروز دادند که بر خلاف قوانین و مقررات انتخاباتی بود که در ادامه اشاره به برخی از این موارد مایه تأمل است:

1- سوگیری‌های سیاسی برخی نامزدها علی‌رغم آنکه در ظاهر، فعالیت‌های خود را غیرسیاسی عنوان می‌کردند.[18]

2- تخریب نامزدهای رقیب در خلال معرفی خود

3- تخریب بروشورهای تبلیغاتی رقبا

4- تبلیغات کاغذی وسیع که منجر به اسراف و ایجاد اذیت و آزار برای مسئولان پاکسازی دانشگاه شد.

5- ایجاد التهاب در فضای دانشگاه به واسطه تحریک احساسات و هیجانات دانشجویان

علی‌رغم بروز مشکلات و ایرادات فوق در زمینه برگزاری انتخابات، باید به یاد داشت که انتخابات بزرگترین نعمتی است که به واسطه آن امکان عبور از مشکلات و ایجاد همدلی فراهم خواهد آمد و بنا به فرمایش شهید بزرگوار آیت الله مطهری هر چند در فرآیند انتخابات اشتباهی بروز و ظهور پیدا بکند نیز باید ترتیباتی را فراهم کرد که این اشتباه تصحیح شود. حتی اگر مرتبه دوم و سوم نیز اشتباهی صورت بگیرد، مجدداً تلاش برای اصلاح آن صورت بگیرد:

…[تا در نهایت مردم] به صورت ملتی در بيايد كه رشد اجتماعی دارد و الا اگر به بهانه اينكه اين ملت رشد ندارد بايد به او تحميل كرد، آزادی را برای هميشه از او بگيرند، اين ملت تا ابد غير رشيد باقی مي‌ماند رشدش به اين است كه آزادش بگذاريم ولو در آن آزادی ابتدا اشتباه هم بكند صد بار هم اگر اشتباه بكند باز بايد آزاد باشد مثلش مثل آدمی است كه مي‌خواهد به بچه‌اش شناوری ياد بدهد بچه‌ای كه ميخواهد شناوری ياد بگيرد آيا با درس دادن و گفتن به او ممكن است شناوری را ياد بگيرد، اگر شما انسانی را صد سال هم به فرض ببريد سر كلاس هی به او بگوئيد كه اگر ميخواهی شناوری را ياد بگيری اول كه ميخواهی خودت را در آب بيندازی، به اين شكل بينداز، دستهايت را اينطور بگير، پاهايت را اينطور، بعد دستهايت را اينطور حركت بده، پاهايت را اينطور، امكان ندارد كه او شناوری را ياد بگيرد بايد ضمن اينكه قانون شناوری را به او ياد ميدهيد، رهايش كنيد برود داخل آب، و قهرا در ابتدا يك چند دفعه ميرود زير آب، مقداری آب هم در حلقش خواهد رفت، ناراحت هم خواهد شد ولی دستور را كه ميگيرد ضمن عمل شناوری را ياد ميگيرد والا با دستور فقط بدون عمل آنهم عمل آزاد ممكن نيست شناوری را ياد بگيرد يعنی حتی اگر او را ببريد در آب ولی آزادش نگذاريد و همه اش روی دست خودتان بگيريد، او هرگز شناور نمی شود.[19]

برای حل چالش‌های پیش‌گفته می‌توان راهکارهایی از قبیل ارائه آموزش به دانشجویان در زمینه قوانین مرتبط با انتخابات شورای صنفی، اعتماد سازی از طریق افزایش شفافیت در فرآیند انتخابات و برخورد قاطع و علنی با نامزدهای متخلف به منظور تقویت روحیه قانون‌مداری اشاره کرد.

نتیجه گیری

شورای صنفی به منزله یک نهاد تصمیم‌ساز و گفتمان‌ساز در دانشگاه‌ها است که باعث می‌شود فضایی برای گفتگو و تعامل صمیمانه بین نمایندگان دانشجویان و مسئولان اجرایی دانشگاه فراهم شود و از این مجرا امور صنفی دانشجویان با بهره‌وری بهتری به سرانجام برسد. متأسفانه در 15 سال گذشته شورای صنفی دانشگاه شهید بهشتی بنا به دلایلی که می‌توان آن‌ها را ذیل سه عنوان مسائل کلان سیاست‌گذاری، سیاست‌های اجرایی و برخی چالش‌های دانشجویی دسته‌بندی کرد، تشکیل نشده است. در این راستا توصیه می‌شود اولاً رایزنی‌های لازم از سوی مسئولان دانشگاه با مسئولان وزارت علوم در جهت تعدیل تضییقات غیرضرور راجع به تشکیل شورای صنفی صورت پذیرد. ثانیاً مسئولان اجرایی دانشگاه تا قبل از اصلاح آیین‌نامه تفسیر مساعدتری از آیین‌نامه را اِعمال کنند که امکان حصول حد نصاب لازم برای تشکیل شورای صنفی فراهم شود. ثالثاً اقدامات لازم جهت آموزش قوانین مرتبط با انتخابات شورای صنفی، اعتماد سازی از طریق افزایش شفافیت در فرآیند انتخابات و برخورد قاطع با نامزدهای متخلف به منظور تقویت روحیه قانون‌مداری صورت بگیرد.

پی‌نوشت‌ها

[1]. بند 1-1 ماده 1 آیین‌نامه شورای صنفی دانشجویان دانشگاه‌های کشور موضوع تصویب‌نامه شماره 29461/و ابلاغی 19/02/1395 وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری.

[2]. همان. بند 2-1 ماده 2.

[3]. همان. بند 2-2 ماده 2.

[4]. همان. بند 2-3 ماده 2.

[5]. همان. بند 2-4 ماده 2

[6]. همان. بند 2-5 ماده 2.

[7]. همان. بند 2-6 ماده 2.

[8]. همان. بند 2-7 ماده 2.

[9]. همان. بند 2-8 ماده 2.

[10]. همان. بند 2-9 ماده 2.

[11]. ر.ک. مصوبه سند دانشگاه اسلامي مصوب 25/04/1392 شورای عالی انقلاب فرهنگی.

[12]. خبرگزاری مهر. (1398). انتخابات شورای صنفی دانشگاه شهیدبهشتی پس از ۱۵ سال برگزار می شود. 30 آذرماه 1398. کد خبر: 4803110. بازیابی شده در تاریخ 22 بهمن 1398 از وب سایت خبرگزاری مهر: http://bit.ly/13981122.

[13]. معاونت دانشجویی دانشگاه شهید بهشتی. (1398). اطلاعیه شماره 12 انتخابات شورای صنفی دانشجویی. 3 دی ماه 1398. بازیابی شده در تاریخ 22 بهمن 1398 از وب سایت دانشگاه شهید بهشتی: http://bit.ly/13981122-1.

[14]. «… در این هم من هیچ تردیدی ندارم و در‏‎ ‎‏این معنا هم که مجلس در رأس همۀ ارگانها واقع است و مجلس، ملت است که متبلور‏‎ ‎‏شده است و تحقق پیدا کرده است در یک جای محدود، این هم بی اشکال است.‏‎ ‎‏بناءًعلیه ما تا اینجایش با همۀ آقایان موافقیم و اعتقاد هم همان طوری که دارید، داریم.‏‎ ‎‏لکن هیچ کس و هیچ دستگاهی و هیچ فردی نمی تواند ادعا کند که من نقص هیچ ندارم.‏‎ ‎‏اگر کسی ادعا کرد این را، این بزرگترین نقصش همین ادعاست. …»؛ مکان: تهران، حسینیه جماران‏. ‏‏موضوع: رسالت، جایگاه و عملکرد مجلس‏. ‏‏مناسبت: آستانۀ سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی‏. ‏‏حضار: هاشمی رفسنجانی، اکبر (رئیس مجلس شورای اسلامی) و نمایندگان مجلس شورای‏‎ ‎‏اسلامی‏. امام خمینی، سید روح الله. (1368). صحیفه امام (ره). (جلد 17). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س). (چاپ اول). ص. 246.

[15]. «… بگذاریم دانشجو با فکر خود، با زبان باز خود، با تعلق کم خود، با گفتار و عمل خود، تصمیم‌سازی کند. تصمیم‌گیری را بگذاریم کسی بکند که بتوان از او سؤال کرد و او مسئول و پاسخگو باشد. بنابراین دنبال این نباشیم که محیط دانشجوئی، محیط تصمیم‌گیرىِ برای اقدام باشد؛ این نه به نفع دانشجوست، نه به نفع آن اقدام. دنبال این باشیم که محیط دانشجوئی تصمیم‌سازی کند؛ یعنی گفتمان‌سازی کنید. ….»؛ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های شیراز 14/02/1387. بازیابی شده از وب سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای مد ظله العالی در 24 بهمن 1398: http://bit.ly/13981124.

[16]. Online

[17]. «انتخابات واقعاً نعمت بزرگی است. این هم از برکات نگاه روشن و عمیق امام بزرگوار ما بود. کسانی در همان زمان بودند که معتقد بودند [وقتی‌] حکومت اسلامی است، انتخابات لزومی ندارد؛ امام فرمود نه، انتخابات باید باشد و منشأ اثر باشد، مردم تصمیم بگیرند، مردم انتخاب کنند و آنچه مردم میخواهند بشود. نتیجه‌ی این سیاست، این شد که مردم در کنار انقلاب و در وسط میدان باقی ماندند و تا امروز بحمدالله باقی مانده‌اند؛ چون خود مردمند که دارند انتخاب میکنند، خود مردمند که دارند تصمیم میگیرند. انتخابات نعمت بزرگی است.»؛ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور 14/10/1394. بازیابی شده از وب سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای مد ظله العالی در 24 بهمن 1398: http://bit.ly/13981124-1.

[18]. فعالیت سیاسی توسط شورای صنفی به صراحت در تبصره ماده نخست آیین‌نامه شورای صنفی دانشجویان دانشگاه‌های کشور منع شده است.

[19]. مطهری، مرتضی. (1367). پیرامون جمهوری اسلامی. تهران: انتشارات صدرا. (چاپ چهارم). ص. 122-123.